Bir kelebeğin hayat hikâyesi, dişi kelebeğin genellikle bir bitkinin yaprağına yumurtalarını bırakması ile başlar.[1]Daha sonra, yumurtalardan küçük tırtıllar çıkar. Tırtıllar bitki ile beslenerek büyür. Belli bir büyüklüğe ulaştıktan sonra, kendisine etrafında bir “koza”, “pupa” veya “krizalit” adı verilen bir örtü inşa etmesi ilham edilir. Canlı, bu yapının içinde başkalaşım (metamorfoz) geçirip takdir edilen süreci tamamladıktan sonra kelebek hâline gelir. Örtünün bir tarafının yarılmaya başlaması ile tırtıl olarak girdiği yapıdan kelebek olarak çıkar ve kendisine bahşedilen sanat harikası kanatlarıyla yeryüzünde gezinir, İlahî mesajı haykırır durur.
İnce ve Nazik Organlar
Pul kanatlılardan (Lepidoptera) kelebekler, çok sevilen, büyüleyici canlılardır. Vücutları baş, göğüs (thorax) ve karın (abdomen) olmak üzere üç kısımdan yaratılmıştır.[2] İkinci ve üçüncü göğüs bölmelerinin yan kısımlarından iki çift kanat çıkar. Ön kanatlar çoğunlukla üçgen, arka kanatları ise oval şekillidir. Baş üzerinde çok sayıda gözcükten (ommatidium) oluşan bir çift bileşik veya petek göz, ağız parçaları ve anten bulunur. Kelebekler, besinleri olan nektarları çiçeklerden, çok uzun ve esnek hortumlarıyla emerek alırlar. Göğüs kısmı üç parçadan (pro-, mezo- ve metathorax) meydana gelir. Bunlardan her birinin alt kısımlarından, sanat harikası olan incecik parçalardan yapılmış bir çift bacak çıkar. Dolayısıyla bütün böcekler gibi altı bacaklıdırlar.
Kanatlardaki Mucizeler
Kelebeklerin hayranlık uyandıran desenleri ve metalik, yanardöner renkleri ile meşhur kanatları çok dikkat çekicidir. Kanatlar, her bir noktası ayrı bir renkte, minik pulcuklar tarafından döşenmiş, modern resim anlayışına benzer renk ve desen âhengi ile hassas ölçülere uygun tabloları andırırlar.
Bu tabloların zemini, genellikle sütunlarla birbirine bağlanan iki laminadan (yaprak) inşa edilmiştir. Alt lamina oldukça düz ve pürüzsüzdür. Fakat üst lamina, tipik olarak çapraz kirişlerle birbirine bağlanan, yoğun aralıklı sırtlardan yaratılmıştır.[3] Kanatlarda, kiremit gibi çok ölçülü ve düzenli olarak dizilmiş binlerce pulcuk bulunur. Milimetrenin onda biri boyutundaki bu pulcuklar, kitinden yapılmış kılların uçlarının yassılaşarak genişlemesi ile biçimlendirilmiştir.[4]
Bir kelebek kanadının rengi, kompleks mekanizmaların işleyişi vesilesiyle ortaya çıkar. Bu hâdisede pigmentlerin rolü kadar, kanadı teşkil eden yapılara ait bütün parçaların organizasyonu da önemlidir. Bu hususta, kanattaki pulların boşluk kalmayacak şekilde, sıralar hâlinde yerleştirilmesi, öne çıkan bir husustur. Bunun yanında pulların yapısında; mikroskobik boyutlu, kompleks, çıkıntılı ve çukur şeklinde birimler bulunur. Bu birimler sebebiyle, pulların her biri farklı optik özellikler gösterir. Pullara onlardan daha uzun tüycükler de eşlik eder. Bütün bu küçük ölçekli yapıların konumlandırılmasındaki harikulade düzen sayesinde, yansıtılan ve iletilen ışıktaki farklılaşmalar, kanat rengini belirler. Aynı zamanda, kanatlardaki yanardönerliğe ve göz kamaştırıcı parıldamalara da vesile olur.
Harikulade pulların yaratılışındaki hikmetler, sadece bunlarla sınırlı kalmaz. Pullar, hem kelebeklerin korunmasında hem de salgılanan feromonlar (hormon benzeri kimyevî maddeler) vesilesiyle aynı türün fertleri arasındaki iletişimde vazifelidir. Bununla birlikte, 2017 yılında kral kelebekleri üzerinde yapılan araştırmalarda, pulların uçuş sırasında yükselme verimliliğini %16–82 arasında artırdığı tespit edilmiştir. Ayrıca kelebeğin vücut sıcaklığının dengede tutulmasında önemli rol oynadığı ortaya çıkmıştır.[5] Güneşten gelen ışınların eğimine göre uygun açıda konumlandırdığı kanatlarını, çatılarda sabit duran güneş enerjisi panellerinin aksine, ışınları en avantajlı biçimde absorbe etmek üzere hareket ettirir. Güneş ışınları güçlü ise kanatlarını az açarak belli miktarda güneş ışığı alır, güneş ışınları zayıf ise kanatlarını çok açarak ışık alma yüzeyini genişletir. Bu minik pulcuklar, ışık karşısındaki konumlarının dışında, mekanik bir koruma da sağlarlar.
Kelebekler çeşitli kanat desenleri ve metalik renkleri sebebiyle çok sevilir. Parıldayan renkler, kanatlarındaki binlerce mikroskobik pulun hassas bir şekilde düzenlenmesiyle ortaya çıkar. İnce ince işlenmiş, her biri eşsiz özelliklerle donatılmış pulcukları ile birbirinden çarpıcı özelliklerde yaratılan kelebekler, çok görkemli şaheserlerdir.
Kelebek kanatlarındaki ışıltı, pigment (renk) moleküllerinden değil, kelebek kanadının yapılış özelliğinden kaynaklanır. Fizikçiler buna “fotonik kristaller” adını verirler. Bu terim, birçok böcek kanadında, hatta bazı minerallerde görülen yaygın ışıltı tesirini tanımlamak için kullanılır. Kanatlardaki parıldama özelliği, böceklerin vücut örtüsünü teşkil eden çok yönlü dizilim gösteren protein moleküllerinden yapılmış kitin pulcukların, çatı kiremitleri gibi dizilmesinden kaynaklanır. Fizikçilerin “kırınım ızgarası” olarak isimlendirdikleri optik özelliğe göre bu minik pullar, ışığı farklı yönlerde birkaç ışına ayırır. Bu fotonik kristaller, yalnızca belirli renkleri veya ışık dalga boylarını yansıtır, bu da kelebeklere benzersiz renklerini vermeye vesile olur.
Kelebek kanatlarının yapısı ile pulların özel çıkıntılarla donatılmış yapısının ardındaki sırları keşfetmek için daha fazla çalışmaya ihtiyaç vardır. Metamorfoz esnasında, koza içindeyken kelebek pulunun yaratılışının önündeki perdeleri aralayarak işletilen mekanizmanın kilidini açmak, yeni güneş panelleri, optik sensörler, yağmura ve ısıya dayanıklı yüzeyler gibi teknolojik yeniliklere vesile olabilir. İlahî sanat eserleri, benzer şekilde, çok yeniliklere ilham kaynağı olmuştur. Kelebek kanatlarındaki bu yanardöner pulların, banknotlardaki sahteciliği önlemek için kullanılabileceği de ifade edilmektedir.[6]
Sâni-i Hakîm’in göz kamaştırıcı tablolarından biri olan kelebeklerin kanatlarındaki hassas geometrik desenlerin güzelliği, bizlere çok engin bir temaşa zenginliği sunar. Yanardöner renklenme, sülün ve tavus kuşu gibi kuşlarda da biraz daha farklı mekanizma ile kendini göstermektedir. Rabbimizin her bir eseri, O’nu (celle celâluhu) kutsî sıfatlarıyla tarif eden birer kelime gibi vazife görür.
Dipnotlar
[1] Mustafa Sözen, “Kelebekler: Doğanın sessiz kanatları”, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, trakel.org/pdf/13812.pdf
[2] Banu Eren ve ark. “Kelebekler ve Histolojisi”, 1st International Eurasian Conference on Biological and Chemical Sciences, 26–27 April 2018, Ankara.
[3] Marco A. Giraldo, “Butterfly wing scales: Pigmentation and structural properties”, Advances in Insect Physiology, 38, January 2008.
[4] Mesut Erol, “Kelebeklerin Kanatlarındaki Pulcuklar Ne İşe Yarar?” Bilim ve Teknik, Şubat 2020.
[5] Elizabeth Gamillo, “See Microscopic Butterfly Wing Scales Materialize Inside of a Chrysalis”, www.smithsonianmag.com/smart-news/how-butterfly-wing-scales-materialize-inside-of-the-chrysalis-180979186/
[6] Darren Quick, “New butterfly-wing technology could foil counterfeiters”, newatlas.com/butterfly-wings-fight-counterfeiting/15274/
