Bir bilgisayar bilimi terimi olan “blok zinciri”, verilerin şifrelenerek ve veri blokları zinciri şeklinde birbirine bağlanarak sistematik, güvenilir, şeffaf ve her zaman erişilebilir bir şekilde saklanması ve paylaşılmasıyla ilgilidir.
Blok zinciri, dijital bir muhasebe defteri gibi, kaydedilen verilerin, merkezî bir otoriteye ihtiyaç olmadan, bağımsız ve birbirine denk olan iştirakçilerden oluşan bir sosyal ağ içinde paylaşılmasını sağlar. Bu sistemde, muhasebe defterinin sayfalarının numaralanarak birbirini takip etmesi gibi, bloklar, silsile şeklinde birbirine bağlanır. Ağda bulunan herkes, kayıtların bir kopyasını alır. Sosyal kontrolle doğrulama ve itimat temin edilir. Blok zinciri, aracıların doğrulama hizmetine gerek kalmadan veri, varlık ve itibarî değerlerin üretimi ve nakledilmesinde büyük bir yenilik olarak kabul edilmektedir.
Zeki Sözleşmeler
Blok zincirinde bütün kararlar, herkesin birbirine denk olduğu bir sistemde alınır, bütün işlemler kaydedilir ve sistemdeki herkes bu işlemlere istediği an erişebilir. Şifreleme teknikleriyle güvenli hâle getirilen “zeki sözleşmeler”, otomatik olarak işlem oluşturma, karar verme ve veri depolamayı gerçekleştirir.[1]
Zeki sözleşme, gönüllü olarak bir araya gelen tarafların, hukukî olarak yükümlülükler altına girmesini kolaylaştıran ve bu maksatla gerekli doğrulamaları (tevsik işlemlerini) bir bilgisayar protokolüyle otomatik olarak yapan sistemdir. Taraflar zeki sözleşmeyi, özel anahtarlarıyla dijital olarak imzalarlar. Özel anahtar, bir şahsı temsil eden imza gibidir.[2]
Blok zincirine eklenen bir kayıt, daimî olarak kalır. Bu bilgilerin sansürlenmesi veya sahtekarlık yapılarak değiştirilmesi çok düşük bir ihtimaldir. Böyle bir şeye teşebbüs edenlerin binlerce sistemi ele geçirmesi ve sosyal kontrolü aşması gerekir ki böyle bir girişimin de fark edilmemesi mümkün olmaz. Blok zinciri teknolojisi, ancak bütün dünyada internet kullanımının yasaklanmasıyla etkisiz hâle getirilebilir. Sistemde yapılan yolsuzluklar, genellikle kullanıcıların parolalarını veya özel anahtarlarını dikkatli bir şekilde muhafaza etmediği durumlarda gerçekleşmektedir.
Kripto Para Birimleri
Blok zinciri ilk olarak 2008 yılında, müstear bir isim olduğu düşünülen Satoshi Nakamoto tarafından oluşturulan ve tanıtım yazısı yazılan Bitcoin’e uygulanmıştır. Bitcoin, merkezî olmayan ilk kripto para birimidir.[3]
Kripto para (veya kripto varlık), işlemleri güvenceye almak için kriptografi (şifreleme) kullanan, çalışma şekli kanunîparaya alternatif bir değişim aracı olarak tasarlanmış dijital varlıktır.[4] Kripto varlıklar, merkezî bankacılık sistemlerinin aksine tamamen gayrimerkezîdir.[5]
Bankalar havale işleminde “doğrulama” hizmeti için komisyon alır. Parayı gönderenin kimliği, hesap bakiyesinde yeterli meblağın olup olmadığı, alıcının kimliği ve hesap numarası doğrulanır. Doğrulama, resmî tasdiktir. Noter işlemleri, tapu ve kadastro işlemleri de buna benzer. Blok zincirindeki zeki sözleşmeler yardımıyla bu doğrulama işlemleri otomatik olarak ve çok daha az maliyetle gerçekleştirilir.[6]
Ocak 2023 tarihi itibarıyla dünya çapında yaklaşık 5 milyar aktif internet kullanıcısı mevcuttur.[7] Dünyadaki yetişkin nüfusun yaklaşık %30’unun, yani 1,4 milyar kişinin banka hesabı yoktur. Bu kişilerin yarısı şu ülkelerde yaşamaktadır: Bangladeş, Çin, Hindistan, Endonezya, Meksika, Nijerya, Pakistan.[8]
Dünya Bankası’nın verilerine göre, 2020 yılında global para transferi piyasası, takriben 700 milyar dolar değerindeydi. Bu pazarın 2026 yılına kadar 930 milyar doların üzerinde bir değere ulaşması tahmin edilmektedir.[9]
Dijital paralar, henüz geleneksel sistemlerle rekabet edecek bir performansa ulaşamamıştır. Mevcut bankacılık sistemlerinde saniyede iki bine yakın işlem yapılmaktadır. En çok kullanılan dijital para birimlerinden Bitcoin’de bu rakam çok düşüktür.[10]
2023 yılı itibarıyla piyasada yaklaşık 9000 aktif kripto para birimi mevcuttur. Bu dijital paraların toplam piyasa değeri 1 trilyon dolardır.[11]
Kripto Para Madenciliği
Kripto paraların piyasaya kazandırılması “madencilik” işlemi olarak adlandırılır. “Madenciler” kendi aralarında rekabettedirler. Bir kişinin başka bir kişiye dijital para birimiyle gönderdiği havalenin meblağını doğrulamak ve havale içindeki gizli kodu bulmak için yarışırlar. Bu işlemleri daha hızlı yapabilmek için teknolojik yatırım yaparlar. Kodu deşifre ettiklerinde zincire eklerler ve mükafat olarak kripto para kazanırlar. Eskiden madenlerden altın çıkarıp piyasaya kazandıranlara benzedikleri için bu isimle adlandırılırlar.[12]
Blok Zinciri Uygulamaları
Bu teknoloji sadece sanal para transferinde kullanılmaz. Dijital veya maddî bir varlığın (mülkün) mülkiyetinin kime ait olduğunun veya bu varlık üzerinden yapılan işlemlerin takibinde de blok zinciri altyapılarından istifade edilir.
2023 yılı itibarıyla en az 1000 blok zinciri uygulamasının mevcut olduğu belirtilmektedir.[13] Bu alanda çalışma yapan, yeni kurulan ve gelişme safhasında olan yaklaşık 3500 şirket vardır.[14]
Bu teknoloji günümüzde finans, sağlık, gayrimenkul, tedarik zinciri, hükûmet kurumları ve telekomünikasyon gibi farklı alanlarda kullanılma potansiyeline sahiptir. Mesela tedarik zinciri yönetiminde, güvenilir bir merkezin onayına ihtiyaç duymaksızın işlemler ortak bir blok zinciri üzerinde gerçekleştirilip teslim aşaması sonrasındaki ödemeler otomatik hâle getirilebilir.
Enerji sektöründe, makinelerin önceden tanımlanmış zeki sözleşmeler doğrultusunda enerji satışı ve alımı yapabilmesi mümkün hâle gelebilir.
Sağlık alanında hastalara ait tıbbî kayıtların tutulması, taraflar arasında güvenli bir şekilde transfer edilmesi, ilaç sahtekârlığının tespit edilmesi ve önlenmesi konularında faydalanılabilir.
Blok zinciri ve zeki sözleşmeler teknolojisi, sanatçıların eserlerine ait telif haklarının gerçek zamanlı ve şeffaf bir şekilde takibini mümkün kılabilir. Sanatçılara, sözleşmenin belirtilen şartlarına göre dijital para birimi ile ödeme yapılabilir.
“Devlet kurumlarında yapılan işlemlerde de bu teknolojiden faydalanılabilir. Bunların başında kimlik, pasaport, doğum belgesi, evlilik cüzdanı, tapu kaydı gibi değerli evrakların şifrelenmesi ve yönetimi gelmektedir. Blok zinciri teknolojisi resmî belge ve dokümanları şifreleyerek ve vatandaşları bu kritik bilgiye erişebilmek için yetkilendirerek kayıt tutmayı daha güvenilir hâle getirebilir.”[15]
“Avrupa Komisyonu’nun 2017 yılında yayımladığı bir raporda, blok zinciri teknolojisinin sertifikasyon, hayat boyu öğrenme, harç ücreti ödemeleri ve öğrencilere burs ödemeleri gibi alanlarda kullanım senaryoları önerilmiştir. Sertifika, diploma, transkript gibi belgelerin böyle bir sistemde saklanması hâlinde bu belgelerin kaybolması ve tahrip edilmesinin önüne geçilebileceği ifade edilmiştir. Bu sayede öğrenciler ve üçüncü şahıslar bir sertifikanın doğrulamasını blok zinciri üzerinden yapabileceklerdir. Bu sistemde bütün zincir verisinin bir kopyasının, her bir paydaş tarafından saklanması gerekmektedir. Sertifika alınan eğitim kurumunun bilgi sisteminin çökmesi ya da kapanması durumunda bile o kurumun ürettiği bütün sertifikalara bu sistem üzerinden erişmek mümkün olacaktır. Raporda ayrıca zeki sözleşmeler sayesinde herhangi bir aracıya ihtiyaç duymadan öğrencilere burslarının ödenebileceği, öğrencilerin de eğitim ücretlerini elektronik para birimleriyle yapabilecekleri ifade edilmiştir.”[16]
“Çeşitli ülkelerde, kamusal alanda blok zinciri yatırımlarının yapılmaya başlandığı bilinmektedir. Dubai, İsviçre, İngiltere, Estonya, Singapur ve Kıbrıs bu alandaki inovasyona öncülük eden ülkelerdendir. Amerikan Savunma Bakanlığı bu teknolojiye dayanan güvenli bir mesajlaşma uygulamasına odaklanırken NATO, lojistik ve tedarik gibi daha geleneksel uygulamaların altyapısında blok zinciri teknolojisini kullanmayı hedeflemektedir.”[17]
Çözülmesi Gereken Problemler
Bu alandaki kanunî düzenlemeler henüz gelişme safhasındadır. Blok zinciri üzerindeki bütün işlemler kamuya açık olsa da başta Bitcoin olmak üzere kripto paraların kara para aklama ve terör finansmanı için kullanılabileceğine dair endişeler mevcuttur. Kamu otoriteleri ve merkez bankaları tarafından da henüz yeterli desteği alamayan ve hatta bazı ülkelerde yasaklanan Bitcoin, bu yüzden olumsuz bir imaja sahiptir. Bu durum, blok zinciri teknolojisinden ziyade kripto para kavramıyla ilişkili olsa da bu teknolojinin geleceği açısından önemli risklerden biridir.
Altın gibi değerli metallere endeksli olmadan devlet tarafından desteklenerek basılan paraların itibarî değeri vardır. Kripto paraların da buna benzer bir itibarî değeri söz konusudur. İtibarını merkez bankalarından almayan bir para biriminin daha çok riske açık olduğu söylenebilir. Bu yüzden altın, gümüş, petrol rezervi gibi varlıklara dayalı kripto paraların piyasaya sürüldüğü de bilinmektedir.[18]
Bu teknolojinin en önemli özelliklerinden biri, yapılan işlemlerin değiştirilemez şekilde zincire eklenmesidir. Bu özellik, hatalı işlemlerin düzeltilmesi açısından bir dezavantaj olarak görülmektedir.[19]
“Blok zincirindeki işlemlerin analiz edilmesi sonucunda kişilerin IP adreslerine erişilmesi imkânsız değildir. Ayrıca bu teknoloji kriptoloji biliminin desteğiyle geliştirilmiştir. Zincirin temelinde şifreleme algoritmaları yatmaktadır. Günümüzdeki süper bilgisayarlar yardımıyla geliştirilen algoritmalar, kuantum bilgisayarlarının kullanımının pratikleşmesi ve yaygınlaşması sonucu, kırılması eskisi kadar zor olmayan bir duruma düşebilir.”[20] Ancak yeni teknolojiler yardımıyla yeni algoritmaların geliştirilmesi de mümkündür.
Her teknoloji gibi blok zinciri teknolojisi de kötü maksatlarla kullanılmadığı zaman ümit vaadedebilir. Ahlakî düsturlara riayet edilmediği takdirde teknolojik yenilikler, faydadan ziyade zararlara yol açmaktadır. İtimat sermayesini artırmak, bürokratik işlemleri daha hızlı, hatasız ve düşük maliyetlerle gerçekleştirmek, emek ve zaman israfını önlemek için blok zinciri teknolojinden istifade etmek mümkündür.
Dipnotlar
[1] Emine Betül Şen, “Blok Zincir Teknolojisi ve Akıllı Şehir Sistemleri”, Uluborlu Mesleki Bilimler Dergisi, 3:1, 2020, s. 1–9.
[2] Charles Hoskinson, “The future will be decentralized”, TEDxBermuda, 4-12-2014.
[3] Katherine Sagona-Stophel, “Bitcoin 101 white paper”, web.archive.org/web/20160813163512/http://www.trssllc.com/wp-content/uploads/2013/05/White_Paper_Bitcoin_101.pdf
[4] Andy Greenberg (20 Nisan 2011). “Crypto Currency”. Forbes.com. 31 Ağustos 2014
[5] Ian Allison (8 Eylül 2015). “If Banks Want Benefits of Blockchains, They Must Go Permissionless”, NewsBTC.
[6] Prof. Dr. Özgür Demirtaş, “Blockchain ve Kripto Para” (1. Bölüm), www.youtube.com/watch?v=6WtvWzroZt4
[7] “Number of internet and social media users worldwide as of January 202”, www.statista.com/statistics/617136/digital-population-worldwide/
[8] globalfindex.worldbank.org/sites/globalfindex/files/chapters/2017%20Findex%20full%20report_chapter2.pdf
[9] thefintechtimes.com/global-remittance-market-is-expected-to-grow-by-200-billion-by-2026/
[10] Gökhan Ünal, Çelebi Uluyol, “Blok Zinciri Teknolojisi”, Bilişim Teknolojileri Dergisi, cilt: 13, sayı: 2, Nisan 2020, s. 167–175.
[11] Josh Howarth, “How Many Cryptocurrencies are There In 2022?”, explodingtopics.com/blog/number-of-cryptocurrencies
[12] Charles Hoskinson, “The future will be decentralized”, TEDxBermuda, 4-12-2014.
[13] “How Many Blockchains Are There in 2023?” earthweb.com/how-many-blockchains-are-there/
[14] “Blockchain Startups”, www.crunchbase.com/hub/blockchain-startups
[15] İsmail Kırbaş, “Blok zinciri Teknolojisi ve Yakın Gelecekteki Uygulama Alanları”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 2018, 9(1), s. 75–82.
[16] Mustafa Tanrıverdi, Mevlüt Uysal, Mutlu Tahsin Üstündağ, “Öğrenciler için Eğitim Cüzdanı: Öğrencilerin Eğitim Etkinliklerinin Blok zinciri Üzerinde Paylaşılması”, Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 2020, 18/2, s 1111–1112.
[17] Ersin Ünsal, Ömer Kocaoğlu, “Blok Zinciri Teknolojisi: Kullanım Alanları, Açık Noktaları ve Gelecek Beklentileri”, Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi, sayı: 13, s. 54–64, Ağustos 2018.
[18] “Top 6 Gold Backed Cryptocurrency For 2022”, www.softwaretestinghelp.com/gold-backed-cryptocurrency/
[19] A.g.e.
[20] Buket İşler, “Blok zinciri ve Kripto Paraların İnsanlığa Etkileri”, Yeni Medya Elektronik Dergi, Mayıs 2019, 3/2, s. 81.
