Devâsa cüsseleri ile balinalar dünyanın en büyük hayvanlarıdır. 90 farklı balina türü arasında 35 metreye varan uzunluğu, 200 tona varan ağırlığı ile mavi balina (Balaenoptera musculus), yerkürede yaşayan en büyük hayvandır.[1]Karşılaştırmak için, bir balinanın ağırlığının, yaklaşık 45 fil, 225 inek veya 2500 insanın ağırlığına, büyüklüğünün ise bir yolcu uçağına denk olduğunu düşünebiliriz.[2]
Mavi balinalar, saatte ortalama 15 km hızla hareket eder, tehlike anında ise hızlarını saatte 30 km’ye çıkarabilirler. Hayret verici bir şekilde, bu dev büyüklükteki hayvanlar, planktonlar ile beslenirler.[3] Balinalar birkaç bin kilometreye varan mesafelere kadar, birbirleriyle şarkılar aracılığıyla iletişim kurarlar. Düzenli zaman aralıklarında, karmaşık kompozisyonlar hâlinde çıkarmış oldukları değişik tonlardaki sesler, okyanusların derinliklerinde büyüleyici bir şekilde yankılanır.[4]
En Büyük Tehlike: İnsanlar ve Gemiler
- yüzyılın ortalarından itibaren başlayan ve üç milyon balinanın ölümüne sebep olan ticarî balina avcılığı, 1980 yılından itibaren çoğu ülkede yasaklandı. Fakat başka bir tehdit büyümeye devam etti: Okyanustaki gemi trafiği! Sadece 1992 ile 2012 yılları arasında, dünya çapındaki gemi sayısı dört katına çıktı ve milletlerarası taşımacılığın vazgeçilmez vasıtası olduğu için bu sayı artmaya devam ediyor.[5] Uluslararası sularda 58.000’in üzerinde ticarî gemi seyr ü seferdedir.[6] 400 metre uzunlukta ve 61,5 m genişliğinde bir gemide 24.000 konteyner veya 458 metre uzunluktaki bir yakıt tankerinde 500.000 ton yakıt yüklü olduğunu düşünün. Deniz ve okyanuslardaki bu yoğun trafik, balinaların hayat sahaları ile kesişir ve bu da çarpışma riskini artırır. Bir araştırmaya göre, gemi ile çarpışan veya gemi pervanesinin verdiği zarar ile her yıl 20.000’den fazla balina ölmektedir. Birçok balina türünün neslinin tükenme seviyesine geldiğini gösteren rakamlar endişe vericidir. Mesela Kuzey Atlantik balinalarından (Eubalaena glacialis) dünyada sadece 400 kadar kalmıştır.[7]
Büyük cüsselerine rağmen balinalar çok hareketli hayvanlardır. Hatta mavi balinalar, göçleri sırasında bir günde 450 kilometre kadar yol alabilirler. Derin sularda balinaların gözleri iyi görmez ve gözlerini daha çok yakın temaslarda kullanırlar. İlahî sevkle, yönlerini bulmak için ekolokasyon (sesle konum belirleme) yöntemini kullanırlar. Bunun için belirli bir frekans aralığında ses dalgaları gönderirler ve dalgaların geri gelme zamanı ve yönüne göre yönlerini, hızlarını belirleyip avlarına yaklaşırlar.[8] Bu özelliklerinden dolayı, balinalar kulakları ile görür diyebiliriz. 240.000 ton ağırlığındaki bir geminin pervanesinin çıkaracağı gürültüyü ve bu gürültü kirliliğinin balinalara vereceği rahatsızlığı bir düşünün. Ancak balinalar; gemilerden, motorlardan ve pervanelerden uzak kalmaları gerektiğini bilemezler. Gemilerle çarpışma, gürültü, zararlı atıklar ve kanunsuz avlanma sebebiyle her yıl binlerce balina ya derin sularda ölüyor veya dengelerini kaybederek kendilerini karaya vuruyorlar.[9] Dünyanın en büyük canlısı için, en büyük tehlike, maalesef insanoğlunun yanlış tutumu ve ihmalleridir.
Gemilerin Duruş Mesafesi
Bu durumda aklımıza şu gelebilir: Gemi bir balinayı belirleyince hemen yavaşlasın veya çevresinden dolanıp ona zarar vermeden geçsin! Fakat bu kolay bir şey değildir. Yavaşlamanın baş aktörü, sürtünmedir ve suda bir geminin hızını etkileyecek kadar sürtünme olmadığından, her ne kadar farklı teknikler kullanılsa da bir yük gemisinin duruş mesafesi, ortalama sekiz kilometredir.[10] Ayrıca gemi kaptanının tehlike anındaki reaksiyon süresi ve balinaların hareketli olmaları da buna eklenince bu durumun o kadar da kolay olmadığı anlaşılır.
Karadaki radarlar elektromanyetik dalgalar ile çalışır ve yerleştirilmiş sensörler yardımıyla yaklaşmakta olan aracın hızı belirlenir. Denizde ise sonar ölçüm teknikleri ile çalışan cihazlar, çevreye belirli bir frekans aralığında ses dalgalarıyayarlar ve bu durum hassas bir işitme duyusuna sahip olan balinaları rahatsız edebilir ve hatta karaya vurmalarına sebep olabilir.[11] Bu yüzden balinaların yerlerini tespit etmek ve onlara zarar vermemek için çevredeki balina şarkıları dinlenilerek yollarından kaçmaya çalışılır.
Matematik ve Dalga Fiziği
Balinaların sesleri suda sabit bir hızla yayılır. Havada saniyede 343 metre hızla yayılan ses, suda neredeyse beş kat daha hızlı olarak, saniyede yaklaşık 1.500 metre hızla iletilir.[12] Yani balina, bir gemiden 1.500 metre uzaklıktaysa, şarkısı dedektöre bir saniye sonra ulaşır. Fakat bu bilgi, hareket eden bir balinanın uzaklığını belirlemek için yeterli değildir ve ikinci bir veriye ihtiyaç vardır. Dalgaların bir bölümü deniz tabanından geri yansır ve geminin dedektörleri tarafından algılanır. Snell Kırılma Kanunu gereği, gelen dalgaların tabanla yaptığı açı, yansıyan dalgaların çıkış açısıyla aynıdır. Ayrıca bir balinanın her sesi, doğrudan ve gecikmeli olmak üzere en az iki sinyal üretir. Bu durumda gemiye ulaşan ses dalgalarının iki farklı yolunu takip edersek, şekilde görülen ikizkenar üçgenden istifade ederek mesafeyi hesaplayabiliriz.[13] İkizkenar üçgende, Pisagor teoremi ve iki sinyalin dedektöre varışları arasındaki zaman farkı kullanılarak hayvanın ne kadar uzakta olduğu hesaplanır.[14]
Gemilerin Verdiği Zarar Önlenemez mi?
Bazı araştırmacılar, balinaları korumak için yoğun deney ve gözlemler yapıyorlar. Ağırlıklı olarak iki ana çözüm üzerinde çalışıyorlar. Bunlardan biri, gemilerin ve balinaların yollarını ayırarak nakliye rotalarının balinaların hayat alanlarından uzağa yönlendirilmesi; diğeri ise gemilerin hız sınırlarının kontrol edilmesidir. Bazı bilim insanları da gemilerin pervanelerinin daha sessiz çalışması için çalışmalar yürütüyorlar.[15] Diğer taraftan balinaları uzaktan tespit edebilen kameralar da geliştiriliyor.
Cüsseleri Gibi Ekosistemdeki Rolleri de Büyük
Yaratılmış her bir canlı gibi balinalar da ekosistemde önemli rol oynarlar.[16] Küresel ısınma, şüphesiz dünyamızın en büyük problemlerinden biridir. Isınmanın en önemli sebebi, atmosferdeki sera gazlarından karbondioksittir. Balinalar, hayatları boyunca vücutlarında önemli ölçüde karbondioksit biriktirir. Bir balina öldüğünde deniz tabanına batar ve çok sayıda derin deniz organizmasına rızık olur. Ayrıca kendileriyle birlikte 33 ton karbondioksiti hapsederler.[17] Bir ağaç ise yılda ortalama 16 kilo karbondioksiti yapısında tutar.[18] Balinalar derin sularda beslenirken, nefes almak için su yüzüne çıktıklarında, deniz dibindeki besin maddelerini de deniz yüzeyine taşırlar. Balinaların dışkıları deniz yüzeyini gübreler ve fitoplanktonlara ve sayısız deniz canlısına ihtiyacı olan besinlerini sağlar. Bu devr-i daim “balina pompası” olarak ifade edilir. Ortalama ömürleri 30–50 yıl arasında olan balinaların deniz ekosistemlerindeki istikrar ve dengeye katkılarının çok önemli olduğu konusunda ciddi bir kanaat vardır.[19]
Kâinatın bütününde müthiş bir nizam ve denge vardır. Her türün ve çevresinin hassas ayarlarla sürdürülen bir denge içinde yaratıldığını gösteren araştırmalar, akıl sahipleri için birer tefekkür vesilesidir. Her bir mahlukta gördüğümüz sanatlı biyolojik yapılardaki ince nakışların güzelliğini anlamamızı kolaylaştıran nizam ve intizamın tesadüflere bağlı olması söz konusu değildir. Bu muhteşem nizamın, sabit bir hakikate dayanması gerekmektedir ki o da Allah’ın (celle celâluhu) “Munazzım” ismidir.[20] Rabbimiz, kâinatı her an yaratır ve sayısız unsurlar arasında muazzam bir denge kurar: “Göğü bu âhenkle O yükseltti ve bu mîzânı koydu ki siz de ders alıp ölçü dışına taşmayasınız.” (Rahmân, 55/7–8) âyeti de bu genel prensibi ihtar eder. Kur’ân-ı Kerim’in bu ikazına benzer, ekosistemi korumaya yönelik başka âyetler de gösterilebilir; fakat insanlık ancak son yüzyılda ulaştığı çevre şuuruyla kelaynaklar, balinalar, filler ve gergedanların soylarının tükenmesine karşı tedbirleri hecelemeye başlamıştır.[21]
Kuzey Atlantik Balinası (Eubalaena glacialis).
Mavi Balina (Balaenoptera musculus).
Dipnotlar
[1] “Liste der größten Lebewesen”, de.wikipedia.org/wiki/Liste_der_größten Lebewesen
[2] “Boeing 737-900 – Technische Daten / Beschreibung”, www.flugzeuginfo.net/acdata_php/acdata_7379_dt.php
[3] “Blauwale im WWF-Artenlexikon: Zahlen & Fakten, (www.wwf.de).
[4] “Der Blauwal”, creation.com/blauwal
[5] “Thousands of whales are being killed by passing ships. Can we save them?”, www.theguardian.com/environment/2023/apr/09/whales-killed-passing-ships-save-alert-detection
[6] “Global merchant fleet – number of ships by type”, www.statista.com/statistics/264024/number-of-merchant-ships-worldwide-by-type/
[7] “Thousands of whales are killed by ship strikes each year”, www.earth.com/news/thousands-of-whales-are-killed-by-ship-strikes-each-year/
[8] “Die Sprache der Wale”, www.wwf.at/die-sprache-der-wale/
[9] “Strandungen von Walen und Delfinen”, WDC Deutschland”, (whales.org)
[10] “Bremsweg eines Schiffes – Wissenswertes zu Steuerung und Technik von Schiffen”, (helpster.de)
[11] “Der Satz des Pythagoras, Wale und Einsteins verschollener Beweis”, www.spektrum.de/kolumne/der-satz-des-pythagoras-wale-und-einsteins-verschollener-beweis/2168841
[12] “Wasserschall – Physik-Schule”, (cosmos-indirekt.de)
[13] “Snell Yasası nedir? Kırılma Kanunları”, (fizikdersi.gen.tr/).
[14] “Der Satz des Pythagoras, Wale und Einsteins verschollener Beweis”, Spektrum der Wissenschaft.
[15] “Meeresschutz”, IFAW.
[16] “Wale, unsere Verbündeten im Klimaschutz”, WWF Blog.
[17] “Climate change and mental health: risks, impacts and priority actions”, International Journal of Mental Health Systems, (biomedcentral.com)
[18] “Zahlen & Fakten rund um Bäume, CO2 und globale Wiederaufforstung”, (plant-for-the-planet.org)
[19] “Whales as marine ecosystem engineers, Frontiers in Ecology and the Environment”, Wiley Online Library
[20] “Kur’ân Kâinat Kitabını Şerh Ediyor”, fgulen.com/tr/eserleri/kursu-akademi-yazilari/2002-kursuleri/kuran-kainat-kitabini-serh-ediyor
[21] “Çeşitli İlim Dallarına Dair Gaybî Haberler”, fgulen.com/tr/eserleri/sonsuz-nur/Cesitli-Ilim-Dallarina-Dair-Gaybi-Haberler
