“İki Müslüman karşılaştıklarında musafaha yaparlarsa, daha birbirlerinden ayrılmadan günahları affedilir” [1] hadis-i şerifinde bahsedildiği gibi, eller manevî ve içtimaî hayatımız için çok önemli görevlere aracılık ederler. Günlük ve meslekî becerileri yerine getirme, beslenme, çocuk ve hasta bakımı ile şahsî bakımdan tutun da ilim tahsiline ve hayatımızı kolaylaştıran cihazlara kadar her alanda kullandığımız ve yokluğunu bir an bile düşünemediğimiz çok önemli organlarımızdır ellerimiz.
İçtimaî ve şahsî hijyeni sağlamada eller, hayatî vazifeler icra ederler. El temizliğine önem verilmemesi büyük risklere yol açabilir. Söz gelimi, sağlık çalışanlarının kirli elleri, dirençli mikroorganizmaların hastalar arasında taşınarak yayılmasında %40 oranında tesir gösterir. Hastane enfeksiyonları; sakatlık ve ölüm oranlarıyla sağlık hizmetleri maliyetlerinin artmasının önemli sebeplerinden biridir.[2] Amerika’da her yıl 1,7 milyon hastada sağlık hizmetine bağlı enfeksiyon gelişmekte ve bunların 100.000’i hayatını kaybetmektedir. Bu durum hastanın hastanede yatış süresini 20 kat, tedavi maliyetini ise beş kat artırarak yaklaşık 1200 dolar daha fazla harcamaya sebep olmaktadır.[3]
Tıp tarihi incelendiğinde, ellerin yıkanması yoluyla enfeksiyon hastalıklarının önlenebildiğine dair veriler 19. yüzyıla kadar somut olarak ortaya konulamamış ancak aynı yüzyılın ortalarında, “annelerin kurtarıcısı” lakabıyla tanınan, antiseptik süreçlerin öncüsü, Macar hekim Ignaz Semmelweis’in, sağlık personelinin elleri aracılığıyla hastaya mikroorganizma bulaşabileceğini göstermesi adeta yeni bir çığır açmıştır. Günümüzde mikropların süratli bir şekilde çoğaldığı, hastalıklardan korunmak için ellerin ve vücudun temiz tutulması gerektiği, bunun da kişisel hijyen kurallarına riayet ile mümkün olduğu, artık çok iyi bilinmektedir.
El hijyeni, modern tıpta farklı şekillerde gerçekleştirilir. Günlük hayatta, kirliliği su ve sabunla gidermek için ellerin yıkanmasına sosyal el yıkama denir. Yemekten önce ve sonra, tuvalet sonrası ellerin yıkanması sosyal el yıkamadır. Bu maksatla antimikrobiyal özelliği olmayan sabun ile 15 saniye el ve parmakları ovuşturmak, durulamak, tek kullanımlık havlu ile kurulamak ve musluğu havlu ile kapatmak yeterlidir. Ortaklaşa kullanılan havlular, hijyen için uygun görülmez.
Modern tıbbın dikkat çektiği bu önemli temizlik kuralını, İnsanlığın İftihar Tablosu (sallallâhu aleyhi ve sellem) mübarek hayatlarında uygulamış ve tavsiye etmiştir. Hazreti Selman (radıyallâhu anh), “Ben Tevrat’ta, yemeğin bereketi, yemekten önce elleri ve ağzı yıkamaktır” sözünü okumuştum. Bunu Rasûlullah’a (sallallâhu aleyhi ve sellem) anlattım. Bunun üzerine “Yemeğin bereketi, yemekten önce ve sonraki yıkamalardadır” buyurdu.[4]
Namaz için abdestin emredilmesi, başta eller olmak üzere gün içerisinde kirlenen vücut kısımlarının ve elbiselerin temiz tutulmasının namaz için gerekli olması, maddi ve manevi hayatı idamede temizliğe ne kadar önem verildiğinin delilidir. Efendimizin sosyal hayatta kişisel bakım ve temizlik konusunda koyduğu ölçü, ellerin ve abdest uzuvlarının temizliği ile sınırlı kalmamış, “Her Müslümanın haftada bir defa başını ve vücudunu yıkaması onun üzerinde bir haktır” buyurarak sağlıklı kalabilmenin önemli bir kuralını yerleştirmiştir.[5]
Diğer bir el yıkama şekli ise antimikrobiyal sabunların yıkama işleminde kullanıldığı hijyenik el yıkamadır ki sağlık hizmetlerinde hasta ve vücut sıvıları ile temas öncesi ve sonrası yapılması gereken bir uygulamadır. Alkol bazlı, 3–5 ml el dezenfektanı ile ellerin kuruyana kadar ovuşturulduğu el dezenfeksiyonu ve cerrahi el antisepsisi ise, bu amaçla üretilmiş sabunlar, izopropanolol, klorkeksidin gibi kimyevî solüsyonlar ile en az iki-üç dakika süreyle eller, dirsekler dahil ön kolların yıkanmasının ardından, hedeflenen işlem bitene kadar steril eldivenlerin giyildiği, cerrahi girişimler sırasında yapılan diğer el hijyeni uygulamalarıdır.
Dünya Sağlık Teşkilatı, sağlık hizmetlerinde el hijyeni hakkında bir kılavuz hazırlamıştır. Bu kılavuzda sağlık hizmeti veren kişilerin ellerini ne zaman, ne sıklıkta ve nasıl yıkaması gerektiği belirtilmiştir.[6] Ancak bu kılavuzda hangi elin hangi işlerde kullanılması gerektiğine dair bir tavsiye bulunmamaktadır. Ellerin farklı vazifeler için kullanılmasını ilk defa Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) gündeme getirmiş ve “Sağ elle yiyip için, sağ elle alıp verin; çünkü şeytan, sol eliyle yiyip içer, sol eliyle alıp verir” (İbni Mace) buyurarak temiz işlerde sağ elin, kirli işlerde sol elin kullanılmasını bizzat uygulayarak göstermiştir. “Sizden birisi uyandığı zaman kabın içine ellerini girdirmeden önce iki elini de üç kere yıkasın. Çünkü gece uyurken ellerinin nerede gecelediğini bilemez” gibi hadislerde de ellerin vazife tanziminin yanı sıra yıkanma zamanlamalarının çerçevesi çizilmiş, kişisel ve toplum sağlığının koruyucu önerileri etraflıca yapılmıştır.[7]Sağlık hizmetlerinde görülen enfeksiyonlar ile mücadelede başta el hijyeni konusu olmak üzere çeşitli programlar ve politikaların geliştirilmesine ve maddî harcamaların artırılmasına rağmen, enfeksiyonların kontrol altına alınabilmesi, istenen seviyenin çok altında kalmaktadır.
El yıkamaya teşvik eden başka bir hadiste Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), “Kim Allah’ın evindeki hayrı artırmasını istiyorsa yemek hazır olunca ve kalkınca ellerini yıkasın” buyurmuştur.[8] Bu hadis-i şerif ile el temizliği yoluyla gelecek maddî ve manevî hayır ve güzelliklere dikkat çekilmiştir.
Günümüzde el yıkamanın fert psikolojine etkisi, bazı araştırmaların konusu olmaya başlamıştır. Michigan Üniversitesinden psikologlar Spike W.S. Lee ve Norbert Schwarz tarafından yapılan bir deneyde, su ve sabunla elleri yıkamanın, karar verme mekanizmasında vicdanı ön plana çıkarmayı sağladığı tespit edilmiştir. El yıkamanın sadece bir temizlik eylemi değil, aynı zamanda vicdanı rahatlatan bir davranış olduğu ifade edilmektedir.[9]
2008 yılında yapılmış diğer bir çalışmada ise, psikolog Simone Schnall, el yıkamanın vicdan azabını azaltabildiğini tespit etti.[10] El yıkamanın vicdanı rahatlatan bu etkisine “Macbeth Etkisi” denilmektedir. Görüldüğü gibi, el yıkamanın maddi ve manevi neticelerini araştıran çalışmaların gün geçtikçe çarpıcı sonuçları ortaya çıkmaktadır.
Eğitim seviyesinin yükselmesiyle basit ama yapılması zorunlu uygulamalara karşı ilginin azalması, el hijyeni uygulamasında da görülmektedir. Doğru bilgiye inanmak kadar, manevî gerilim ve iradenin güçlendirilmesi de uygulamanın sürekli ve etkin bir şekilde yapılmasında önemli bir unsurdur. Modern tıbbın çözmekte aciz kaldığı sağlık hizmetleri enfeksiyonları ve toplum sağlığını tehdit eden bulaşıcı hastalıklarla mücadelede ellerin vazife tanzimi ve yıkamanın zamanlama prensibinin ne derece katkı sağladığı, yapılacak deneysel çalışmalarla ortaya çıkarılabilir.
—
antimikrobiyal: Mikroplara karşı.
antisepsi: Deride bulunan ve hastalığa sebep olan bakteri ve virüs gibi mikroorganizmaların kimyevî maddeler kullanılarak yok edilmesi.
dezenfeksiyon: Maddî nesnelerde bulunan ve hastalığa sebep olan bakteri ve virüs gibi mikroorganizmaların kimyevî maddeler kullanılarak yok edilmesi.
enfeksiyon: Bir canlıda hastalığa sebep olan mikrop ve virüs gibi unsurların yayılması.
hijyen: Sağlıklı kalmak için alınan temizlik tedbirleri.
steril: Arınık.
Dipnotlar
[1] Ebu Davud, Edep, 143.
[2] Pittet D, Allegranzi B, Storr J, Donaldson L. Clean care is safer care: the global patient safety challenge 2005-2006. Int J Infect Dis. 2006; 10(6): 419–24.
[3] Allegranzi B, Storr J, Dziekan G, Leotsakos A, Donaldson L, Pittet D. The first global patient safety challenge “Clean care is safer care”: from launch to current progress and achievements. J Hosp Infect. 2007; 65(Suppl. 2): 115–23.
[4] Ebu Davud, Et’ime, 12, (3761); Tirmizî, Et’ime, 39, (1847).
[5] Buhari, Cum’a, 12; Müslim, Cum’a, 9.
[6] WHO Guidelines on Hand Hygiene in Health Care, www.who.int/gpsc/5may/tools/9789241597906/en/
[7] Buhari, Vudu, 26; Müslim, Taharet, 87-88; Tirmizi, Taharet, 19; Nesai, Taharet, 115.
[8] İbrahim Canan, Kütüb-ü Sitte Tercüme ve Şerhi, Ankara: Akçağ Yayınları, 2016, 11/118–119.
[9] Lee SW1, Schwarz N. Washing away postdecisional dissonance. Science. 2010 May 7;328(5979):709. doi: 10.1126/science.1186799.
[10] Schnall S1, Benton J, Harvey S. With a clean conscience: cleanliness reduces the severity of moral judgments. Psychol Sci. 2008 Dec;19(12):1219-22. doi: 10.1111/j.1467-9280.2008.02227.x.
